Nieważność postanowienia umownego a możliwość uznania go za niedozwolone postanowienie umowne – uzasadnienie do uchwały Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2011 r. (III CZP 119/10)

W 6. numerze z tego roku dwutygodnika e-Rynek Podróży opublikowany został artykuł pt. Czy uchwała SN stanie się skuteczną bronią przed stowarzyszeniami zaskarżającymi „klauzule niedozwolone”? Przedstawiłem w nim informację o uchwale Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2011 r. (III CZP 119/10). W szczególności omówiłem w nim wpływ, jaki to orzeczenie może mieć na praktykę zaskarżania postanowień stosowanych przez biura podróży w ramach postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone postanowienie umowne. Wówczas uwagi te czynione były bez znajomości uzasadnienia do tej uchwały.

Poniżej prezentuję fragmenty tego jeszcze niepublikowanego uzasadnienia (podkreślenia: P.C.):

Pytanie prawne: „Czy może być uznane za klauzulę niedozwoloną zgodnie z art. 385¹ § 1 k.c. postanowienie wzorca umowy sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa?”

 Sąd Najwyższy podjął uchwałę:

Postanowienie wzorca umowy, sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy, nie może być uznane za niedozwolone postanowienie umowne (art. 385¹ § 1 k.c.).

Uzasadnienie

(…) Zagadnienie prawne w niniejszej sprawie wiąże się z postępowaniem w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (tzw. abstrakcyjną kontrolą wzorców umów), uregulowanego w art. 479³⁶ i nast. k.p.c. Powództwo przeciwko przedsiębiorcy w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może być wytoczone przez każdego, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem (art. 479³⁸ § 1 zd. 1 k.p.c.), a także przez organizacje społeczne określone w art. 479³⁸ § 1 zd. 2 i art. 479³⁸ § 2 k.p.c. Z  takim żądaniem można wystąpić również wtedy, gdy pozwany przedsiębiorca zaniechał stosowania wzorca umowy, jeżeli od tego zaniechania nie minęło sześć miesięcy (art. 479³⁹ k.p.c.). Zaniechanie stosowania zaskarżonego postanowienia po wytoczeniu powództwa nie ma zatem wpływu na bieg postępowania (art. 479⁴⁰ k.p.c.). W razie uwzględnienia żądania, sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania (art. 479⁴² § 1 k.p.c.), zarządza publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 479⁴⁴ § 1 k.p.c.) i przesyła odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 479⁴⁵ § 1 k.p.c.), który prowadzi jawny rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (art. 479⁴⁵ § 2 i 3 k.p.c.). Od chwili wpisania do rejestru postanowienia wzorca umowy uznanego za niedozwolone wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich (art. 479⁴³ k.p.c.).

Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie regulują przesłanek uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone, ma tu zatem zastosowanie przede wszystkim art. 385¹ § 1 k.c. Oznacza to, że za niedozwolone może być uznane postanowienie wzorca umowy, które kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w  sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne), co nie dotyczy postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Przedstawiona w niniejszej sprawie wątpliwość dotyczy postanowień wzorca umowy, z których przynajmniej niektóre są sprzeczne z ustawą, w szczególności postanowienie, które przewiduje karę umowną na wypadek niezapłacenia czesnego w terminie, a więc na wypadek niewykonania (nienależytego wykonania) zobowiązania pieniężnego. Takie postanowienie jest sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym art. 483 § 1 k.c., który ogranicza możliwość zastrzegania kary umownej wyłącznie do zobowiązań niepieniężnych. Skutkiem naruszenia tego przepisu jest, według poglądu przeważającego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, nieważność stosownego postanowienia umowy (art. 58 § 1 i 3 k.c. (…)). Rozważenia w związku z tym wymaga, czy sprzeczność postanowienia wzorca umowy z ustawą wyłącza dopuszczalność uznania go jednocześnie za niedozwolone.

Zagadnienie to nie było dotychczas przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego.

(…)

Z odpowiedniego zastosowania art. 385¹ § 1 k.c. wynika, że w ramach kontroli abstrakcyjnej za niedozwolone może być uznane postanowienie wzorca umowy, które kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z  dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Prima facie mogłoby się wydawać – i taka interpretacja przewija się w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego – że postanowienie sprzeczne z ustawą spełnia te przesłanki i może być poddane kontroli przewidzianej w art. 479³⁶ i nast. k.p.c. Przyjęcie takiego stanowiska nie jest jednak uzasadnione. Postanowienie wzorca umowy sprzeczne z ustawą nie może bowiem wywrzeć skutku prawnego (art. 58 § 1 k.c.) i nie może kształtować praw i obowiązków konsumenta oraz nie jest w stanie rażąco naruszyć jego interesów. Nie może też w konsekwencji podlegać ocenie z punktu widzenia zgodności z dobrymi obyczajami. Nie zawsze zresztą postanowienie wzorca umowy sprzeczne z ustawą musi być jednocześnie uznane za sprzeczne z dobrymi obyczajami. Postanowienie zaś sprzeczne z dobrymi obyczajami w rozumieniu art. 385¹ § 1 k.c. musi być zgodne z ustawą. Świadczy o tym art. 385³ k.c., który przykładowo wymienia niedozwolone postanowienia umowne. Wszystkie wymienione w tym przepisie postanowienia są w założeniu zgodne z ustawą, mogą natomiast być uznane za sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy konsumenta. Można to wyjaśnić na przykładzie klauzul wymienionych w art. 385³ pkt 1 i 2 k.c., które dotyczą wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności za szkody na osobie oraz wyłączenia lub istotnego ograniczenia odpowiedzialności kontraktowej. Nie odnoszą się one jednak do przypadków umyślnego wyrządzenia szkody konsumentowi, ponieważ byłyby wtedy sprzeczne z ustawą (art. 473 § 2 k.c.).

Postanowienie wzorca umownego sprzeczne z ustawą jest więc nieważne, a  art. 385¹ k.c. nie może być traktowany jako przepis, który przewiduje inny skutek w rozumieniu art. 58 § 1 in fine k.c., w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Odmienna interpretacja oznaczałaby, że w wypadku abstrakcyjnej kontroli wzorca umownego postanowienie sprzeczne z ustawą mogłoby być jedynie uznane za niedozwolone, natomiast w razie zamieszczenia takiego postanowienia w konkretnej umowie byłoby ono nieważne (art. 58 § 1 i 3 k.c.). Tymczasem, skoro stosunki prawne i czynności prawne mogą być abstrakcyjne albo konkretne, tak samo sankcja nieważności czynności prawnej może być abstrakcyjna albo konkretna.

Komentarz:

W przypadku zakwestionowania postanowienia stosowanego przez biuro podróży jako niedozwolonego postanowienia umownego, jeżeli postanowienie to jest niezgodne w szczególności z bezwzględnie obowiązującymi przepisami ustawy o usługach turystycznych i w konsekwencji nieważne, to nie powinno ono być – w myśl tezy uchwały SN – uznane za niedozwolone postanowienie umowne. Nie znaczy to oczywiście, że dla biura podróży nie mogą w związku z tym wystąpić inne negatywne skutku, w szczególności uznanie przez Prezesa UOKiK, że stosowanie takiego postanowienia stanowi praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

dr Piotr Cybula

Artykuł ukazał się w dwutygodniku e-Rynek Podróży 2011, nr 9